Tirada Wiyisha ee ku nool daafaha caalamka ayaa aad u kordhay balse sidoo kale dilalka la dilayo ayaa kordhay dilka intiisa ugu badanina waxa uu ka dhaca Koonfur Afrika. Ugaadhsiga waxa dabada ka riixaya baahida weyn ee geesaha wiyisha, sida ay sheegeen khubarada ilaalinta xuquuqda aadanaha.
Tirada wiyisha cad-cad waxay ka korodhay sanadkii 2022 waxay ahayd15,942 halka sanadkii 2023 ay noqdeen 17,464, laakiin tirada wiyisha madow iyo kuwa hal geesoodka ah tirada waa sidii hore, sida lagu sheegay warbixinta ay daabacday Hay’adda Caalamiga ah ee aasaaska Wiyisha Maalinta la xuso Wiyisha Adduunka sannad kasta Sebtembar 22.
Wadar dhan 586 wiyil ayaa lagu dilay Afrika 2023, intooda badan waxaa lagu dilay Koonfur Afrika – oo ay ku nool yihiin tirada ugu badan ee wiyisha oo lagu qiyaasay 16,056. Dilalka ayaa ka kordhay 551 la sheegay 2022, sida ay sheegtay Ururka Caalamiga ah ee Ilaalinta Dabeecadda.
Marka la isku daro dhammaan shanta nooc ee kala duwan, waxaa dunida ka hadhay wax ka yar 28,000 wiyil, marka loo eego 500,000 wiyil ah oo noolaa bilawgii qarnigii 20aad.
Wiyishu waxa ay la kulantaa khataro kala duwan oo ay ka mid tahay deegaanka oo baahi ka jirto oo ay ugu wacan tahay horumarka iyo isbedelka cimilada, laakiin ugaadhsiga ah in geesahoodu dawo u yihiin, ayaa weli ah khatarta ugu sareysa.
Philip Muruthi, oo ah ku xigeenka madaxa ilaalinta noocyada ee hay’adda duurjoogta Afrika, ayaa sheegay in ilaalinta ay door weyn ka ciyaartay kordhinta tirada dadka wiyisha. Dalka Kenya, ayuu sheegay in ay tiradoodu kor u kacday 380-kii 1986-kii, waxayna gaadhay 1,000 sannadkii hore. “Waa maxay sababta ay taasi u dhacday, sababta oo ah wiyisha waxaa la soo galiyay meelo badbaado ah oo lagu ilaalin jiray.”
Muruthi waxa uu u ololeeyaa ololaha soo afjaraya baahida loo qabo geeska wiyisha iyo sidoo kale wiyisha lagu xidho tignoolajiyada cusub ee daba-galka iyo la socodka wiyisha si ay u ilaaliyaan, isaga oo bulshadana ku wacyi geliya faa’iidooyinka wiyisha u leeyihiin deegaanka iyo dhaqaalaha.
Wiyishu waa herbivores oo macneheedu yahay waxay daaqdaa geedaha, wiyisha sidoo kale waxay u fiican yihiin samaynta kaymaha waxay qaadaa iniinaha ama siidhka oo ku faafiya saxaradeeda.
Murithi waxa uu ku calaacalay in wiyisha cad ee woqooyiga aanay weligeed aanu ku dhicin sida ay ugu dhowdahay in ay qarka u saaran dabar go’.
“Ha gaadhsiinina tirada wiyisha meel ay qaali tahay in lagu soo kabsado, xitaa ma hubno inay taasi dhici doonto,” ayuu yidhi.
Meydka wiyisha cad ee waqooyi ee ugu dambeysay – oo lagu magacaabo Suudaan – oo dhintay 2018 ayaa la xafiday oo lagu soo bandhigay Matxafyada Kenya ee Nairobi.
Saynis yahan cilmi-baadhe ah iyo khabiirka naasleyda madxafka, Bernard Agwanda, ayaa sheegay in ilaalinta Suudaan ay ka sheekayn doonto sheekada sida noocyada nooluhu ugu noolaayeen aadanaha iyo sababta ilaalinta ay muhiim u tahay.
“Marka waxaan filaynaa in wiyisha cad ee waqooyi ee naga dambeeya halkan ay noolaan doonto hal ama laba qarni si ay u awoodaan inay u sheegaan sheekadooda jiilasha soo socda,” ayuu yidhi.