Maareynta Kalluumeysiga waa habka abuura oo dhaqan geliya shuruucda loo baahan yahay si looga hortago kalluumeysiga xad dhaafka ah iyo caawinta kaydka kalluunka ee la badiyay inay dib u soo noqdaan.
Maaraynta Kaluumaysiga
TP Smith , MP Sissenwine , ee Encyclopedia of Sciences Badweynta , 2001
Nidaamyada Maareynta – Habaynta Hay’adaha
Hay’adaha maareynta kalluumeysiga waxay leeyihiin saameyn xaddidan.
Tusaale ahaan, qorshaha maamulka kalluumeysiga wuxuu maamuli karaa kalluumeysiga dowlad-goboleedka ama gobolka, qorshuhu wuxuu wax ka qaban karaa kalluumeysiga ama kalluumeysatada gobolka, wuxuu yeelan karaa baaxad heer qaran ah, iyo wixi la mid ah.
Waxaa intaa dheer, waxaa jira habab badan oo hay’ado ah oo leh awood ka baxsan xuduudaha qaranka, tusaale ahaan, Northwest Atlantic Fishery Organization (NAFO), ama Guddiga Caalamiga ah ee Ilaalinta Tuna (ICCAT).
Maareynta kalluumeysiga waxaa lagu jiheeyaa kor u qaadista faa’iidooyinka qaybta wax-soo saarka ( kaydka kalluunka) ee la maamulayo. Maadaama xuduudaha saamiyadu ay dhaafi karaan xuduudaha qaranka, dhibaatooyin badan oo juqraafiyeed cusub ayaa soo ifbaxaya.
Haddaba waxaa muhiim ah in la qaabeeyo hay’ad u horseeda isu tanaasulka danaha iyo qiyamka kala duwan ee aadanaha. Tani waxay noqon kartaa mid adag oo kaliya ma aha fikrad ahaan, laakiin ficil ahaan sidoo kale haddii hay’adaha maamulka ee kala duwan ee dalal kala duwan ay isticmaalaan habab kala duwan, waqti, nidaamyo, iwm.
Maadaama ugu dambeyntii hadafku yahay in si habboon loo maareeyo saamiga, waxaa suurtogal ah in qaybaha maamulka qaarkood loo wakiisho miisaan maxalli ah, iyadoo la hubinayo in saameynta wadajirka ah ee kheyraadka kalluumeysiga ay tahay mid waara.
Hay’adaha maaraynta-maxalli, gobol, qaran, ama caalami-waxay u baahan yihiin kaabayaasha taageerada. Tan waxaa ka mid ah xarumaha cilmi-baarista iyo saynisyahano si loo go’aamiyo xaaladda hadda jirta ee saamiyada la maareeyay ama kaydka, si loo qiimeeyo sida maamulka hadda jira ula falgalayo kaydkan iyo in la siiyo talo ku saabsan sida maamulka mustaqbalka uu saameyn ugu yeelan doono sii jiritaannada noocyada la maareeyay.
Sayniska taageera maaraynta daruuri waa mid kala duwanaansho dabiici ah oo ay ku jiraan bayooloji, dhaqdhaqaaqa saamiyada, oceanography iyo tixgalinta nidaamka deegaanka, dhaqaalaha, cilmiga bulshada, iyo hab-dhaqanka hay’adaha.
Marka laga soo tago cilmiga iyo gaarsiintiisa maareeyayaasha waa in ay jiraan warbixinada xogta iyo nidaamyada aruurinta, iyo nidaamyada fulinta. Nidaamyadan oo dhan waxaa dul saaran maamulka laftiisa, oo ka kooban hal ama dhowr guddi ama guddiyo mas’uul ka ah sameynta go’aannada ku saabsan macluumaadka nidaamka maamulka.
Haddii doorarkan loo qaybiyo sayniska, warbixinta/kormeerka, fulinta, iyo go’aan qaadashada, waxaa la arki karaa in xirfado aad u kala duwan ay ku haboon yihiin qaybaha kala duwan ee nidaamka. Waxa ka sii muhiimsan, daneeyayaasha waxay leeyihiin doorar iyo masuuliyado kala duwan.
Saynis yahanadu waxay u baahan yihiin inay si cad oo kooban u sharaxaan is dhexgalka ka dhexeeya kalluumaysiga iyo kaydka iyo cawaaqibka suurtagalka ah ee ka iman kara hababka kala duwan ee maamulka. Kalluumaysatadu waxay u baahan yihiin inay xogta u soo gudbiyaan waqti ku habboon oo sax ah, maamulayaasha xogtuna waxay u baahan yihiin inay qaabeeyaan agabka xog ururinta ee waxtarka leh oo fudud in loo hoggaansamo.
Hay’adaha fulinta waxay u baahan yihiin inay wadahadal la yeeshaan maareeyayaasha si loo hubiyo in qorshayaasha maarayntu ay awood u leeyihiin in la dhaqan geliyo iyo in fulinta si isku mid ah, cadaalad ah, iyo joogto ah looga dabaqo dhammaan dhinacyada la maamulo.
Marka la soo koobo, Dhammaan kooxaha kala duwan ee nidaamka waxay u baahan yihiin inay caddeeyaan dareenkooda iyo maamulka maarayntu waxay u baahan yihiin inay dejiyaan hannaan u oggolaanaya wadahadal ballaaran iyadoo weli la siinayo go’aan qaadasho hufan. Tani waa hawl adag, oo ay sameeyeen qaar ka mid ah dhibaatooyinka maaraynta aasaasiga ah ee hoos looga hadlay.
Hay’adaha maarayntu waxay noqon karaan kuwo rasmi ah, sida kuwa sharcigu dejiyay, ama kuwo aan rasmi ahayn, sida qabanqaabada si aan sharci ahayn Kuwa dambe waxay ahaayeen kuwo ku badan tuulooyinka ama bulshooyinka saameeya dhaqamada kalluumeysiga ee xubnahooda, iyaga oo gacan ka geysanaya ilaalinta kheyraadka kalluumeysiga oo ku dhex jira goobtooda saamaynta. Maanta, hababka maaraynta kalluumeysiga ee rasmiga ah ee lagu sameeyay sharciga waa wax caadi ah.
Nidaamyadan oo kale waxay noqdeen lama huraan sababtoo ah kor u kaca waxtarka iyo baahida, iyo kororka dhaqdhaqaaqa dadweynaha sida tuulo dhaqameed ama saameyn heer bulsho ayaa burburay. Hadda waxaa la aqoonsan yahay in hab-raacyada maaraynta aan rasmiga ahayn ee soo jireenka ah ay ku filnaan waayeen ilaalinta kheyraadka kalluumeysiga inta ay kala duwan yihiin.
Haddaba waxaa jira sharciyo heer qaran ah oo aad u kala duwan iyo qaab-dhismeed caalami ah oo faahfaahsan oo lagu maareeyo kalluumeysiga.
Aasaaska maamulka caalamiga ah waxa uu ka soo baxaa Axdiga Qaramada Midoobay ee Sharciga Badaha (1982) (UNCLOS), kaas oo habeeyey hay’adaha jira oo bixiyay qaab dhismeed maamul oo la xidhiidha sayniska, ilaalinta deegaanka, kalluumaysiga iyo hawlaha kale ee ganacsiga. UNCLOS waxa ay kordhisay xukunka ilaa 200 mayl, laakiin waxa kale oo ku jira masuuliyadaha ka faa’iidaysiga joogtada ah ee khayraadka hoos yimaada qaran kasta.
Ilaa hadda ilaa 132 gobol ayaa qayb ka noqday shirweynaha. Waxaa xusid mudan saxiixayaasha kuma jiraan USA iyo Peru.
Marka laga soo tago heshiiska aasaasiga ah ee ku jira UNCLOS waxaa soo ifbaxay heshiisyo dhowaan soo baxay oo ku saabsan kaydka jarista iyo kaydka kalluunka oo aad u guuraya. Asal ahaan heshiisyadani waxay siinayaan qodobbo guud oo lagula tacaalayo ilaalinta kaydka badaha sare iyo maamulka gobolka ama maamul hoosaadka ee saami qaybsiga xudduudaha ka gudba.
Sidoo kale, heshiis kale ayaa mamnuucaya in dalalka ay u ogolaadaan in maraakiibta ay iska diwaangaliyaan dalkooda (oo loo yaqaanno in ay wataan calan wanaagsan) si looga fogaado in la dhaqan geliyo shuruucda maareynta kalluumeysiga ee dalka ay ka kalluumeystaan.
1995kii Xeerka Anshaxa Kalluumaysiga Mas’uulka ah waxaa lagu heshiiyey Guddiga Kalluumeysiga ee Ururka Cuntada iyo Beeraha ee Qaramada Midoobay. Xeerkan Anshaxa ee aan xidhnayn ayaa dejinaya xeerar lagu maamulayo kalluumaysiga.
Marka laga eego dhinaca qaranka, la kordhiyey awood xukun ilaa 200 miles inta badan wadamada (sidoo kale ka soo qulqulaya sharciga badaha) ayaa ah aasaaska u ah maamulka maareynta kalluumeysiga. Maamulkan waxaa ku jira habab badan.
Tusaale ahaan, USA, sharci hadda loo yaqaan Magnuson–Stevens Kalluumeysiga Maareynta Maareynta Kalluumeysiga (MSFCMA) ayaa la soo bandhigay 1976. MSFCMA waxay bixisaa siddeed gole oo maamulka kalluumeysiga ee gobollada, matalaad kasta oo ka mid ah gobollada gobolka ee golaha, iyo faahfaahin faahfaahsan. borotokoolka go’aan gaarista dadweynaha.
Golayaashu waxay horumariyaan Qorshayaasha Maareynta Kalluumeysiga (FMPs) si ay u fuliso dawladda Maraykanku ilaa iyo inta qorshayaashu ay ka soo baxayaan wax-soosaar wanaagsan oo aanay ku xad-gudbin heerarka qaranka ee la cayimay. (10-ka heer qaran waxaa ka mid ah ilaalinta wax-soo-saarka ugu wanaagsan iyadoo laga hortagayo kalluumeysiga xad-dhaafka ah, heerarka sayniska, maamulka qaybta saamiyada, takoor-la’aanta ka jirta gobollada kala duwan, hufnaanta,sharcigu waxa uu qeexayaa yoolka in la helo wax soo saar wanaagsan oo lagu qeexay MSY oo ay hoos u dhigtay arrimo deegaan, dhaqaale iyo bulsho .
In kasta oo MSFCMA la beddelay dhowr jeer tan iyo markii la aasaasay, mabaadi’da maamulka gobolka, doodaha dadweynaha, iyo go’aan gaarista (la-talinta farsamada ee Waaxda Ganacsiga ee Mareykanka) iyadoo la adeegsanayo guddiyo farsamo (saynisyahano), guddiyo la-talin (ka qaybgalayaasha warshadaha), iyo a Golaha go’aan gaarista (Koonsalka laftiisa) isma bedelin.
Ka-qaybgalka weyn ee daneeyayaasha habka maaraynta kalluumaysiga, ayaa noqonaysa mid caadi ah. Tusaale ahaan, Kanada waxay leedahay Guddiga Ilaalinta Kheyraadka Kalluumeysiga si ay ugala taliyaan maamulka kalluumeysiga iyo Maamulka Maareynta Kalluumeysiga ee Australia waxay sameysaa kooxo daneeyayaal ah si ay u diyaariyaan qorshayaasha maareynta kalluumeysiga.
Nidaamyada lagu tilmaamay, iyo guud ahaanba, waxay ka jiraan wadamada horumaray. Wadamada soo koraya, xaaladaha adag ee noolaha iyo la’aanta guud ee kaabayaal cilmiyeed iyo dawladeed ayaa ka dhigaya dhibaato maareynta kalluumeysiga. Mid ka mid ah xalku wuxuu noqon karaa in lagu dhiso xuquuqda bulshada ama tuulada (kuwaas oo lagu burburiyay meelo badan) si loo horumariyo doorashooyin badan oo macquul ah, laga yaabee in la raaco habka maamulka ka qaybqaadashada.
