In ka badan kala badh harooyinka waaweyn ee adduunka ayaa hoos u dhacay tan iyo horraantii 1990-meeyadii, gaar ahaan isbeddelka cimilada, taas oo sii xoojisay welwelka laga qabo biyaha beeraha, biyaha tamarta iyo biyaha isticmaalka aadanaha, sidaa waxa sheegtay daraasad la daabacay Khamiistii.
Koox caalami ah oo cilmi-baadhayaal ah ayaa sheegay in qaar ka mid ah ilaha biyaha ee ugu muhiimsan adduunka – laga soo bilaabo Badda Caspian ee u dhaxaysa Yurub iyo Aasiya ilaa Koonfurta Ameerika ee Lake Titicaca – ay lumiyeen biyaha qiyaastii 22 gigatonnes- tan sanadkiiba ku dhowaad soddonkii sano ee la soo dhaafay. Taasi waa qiyaastii 17 jeer oo ah mugga harada Mead, kaydka ugu weyn ee Maraykanka.
Fangfang Yao, oo ah khabiir ku takhasusay biyaha oo ka tirsan Jaamacadda Virginia oo hogaaminayey daraasadda joornaalka Sayniska , ayaa sheegay in boqolkiiba 56% ay hoos u dhaceen harooyinka dabiiciga ah waxaana uu ku sheegay sababta horseeday kulaylka cimilada iyo isticmaalka bini’aadamka, waxaana qaybta weyn leh kulaylka cimillada.”
Saynis yahanada cimiladu guud ahaan waxay qabaan in dhulka oomanaha ah ee dunidu ay noqon doonaan kuwo sii qallali doona marka cimiladu isbedesho sidoo kale meelaha qoyani ay sii qoyanaan doonaan, laakiin cilmi-baadhistu waxay ogaatay in biyo la’aan weyni ay xataa ku sii badan doonto gobolada qoyan. “Tani waa in aan laga ilduufin,” ayuu yidhi Yao.
Saynis yahanadu waxa ay qiimeeyeen ku dhawaad 2,000 oo harooyin waaweyn iyaga oo isticmaalaya cabbirada dayax-gacmeedka oo ay weheliyaan habab kale oo cimilada iyo wareega biyaha ku saabsan.
Waxay ogaadeen in isticmaalka bini’aadamka ee aan laga hor tegi karin, isbeddelka roobabka, qulqulka biyaha, wasakhowga, iyo heerkulka sare u kaca ay hoos u dhigeen heerarka harooyinka adduunka, iyada oo 53% harooyinka ay muujinayaan hoos u dhac 1992 ilaa 2020.
Ku dhowaad 2 bilyan oo qof oo ku nool barkadaha harooyinkan qallalaya ayaa saamayn toos ah yeeshay, gobollo badanna waxaa soo food saartay biyo la’aan sannadihii u dambeeyay.
Saynis yahanada iyo ololeeyayaasha ayaa muddo dheer sheegay inay lagama maarmaan tahay in laga hortago kulaylka caalamiga ah ee ka badan 1.5 darajo Celsius (2.7 darajo Fahrenheit) si looga fogaado cawaaqib xumada ugu badan ee isbedelka cimilada. Iyada oo dunidu mar hore ay kululaatay ilaa 1.1C (1.9F).
Daraasadan khamiistii la sameeyay ayaa lagu ogaaday in isticmaalka bini’aadamka ee aan la waari karin ay qalajiyeen harooyin ay ka mid yihiin badda Aral Sea ee Badhtamaha Aasiya iyo Badda Dhimatay ee Bariga Dhexe, halka harooyinka Afgaanistaan, Masar iyo Mongolia uu ka dhacay heer kul sare, taas oo kordhin karta khasaaraha biyaha ee jawiga.
Heerarka biyuhu waxay sare u kaceen rubuc ka mid ah harooyinka, inta badanna waxaa sabab u ah dhismaha biyo-xidheennada meelaha fog fog sida Dhulka Tibet ee gudaha.