Madaxweynaha dalka Turkiga Recep Tayyip Erdoğan iyo wafdi balaadhan oo uu hoggaaminaayo ayaa booqan doona Baqdaad kadibna Erbil. Booqashadan oo muddo dheer la darsay ayaa lagu tilmaamay inay tahay mid taariikhi ah oo la xidhiidha sidii xidhiidhka Ankara iyo Baqdaad loo gaarsiin lahaa heer cusub.
Inta lagu guda jiro booqashada, waxaa la filayaa in la saxiixo heshiis dhameystiran oo looga gol leeyahay in xidhiidhka labada dal laguna meel mariyo qaab istiraatijiyadleh, waxaana lagu dhawaaqi doonaa tallaabooyin iskaashi, gaar ahaan la dagaalanka argagixisada, maamulka biyaha dhismaha mashruuc wado ah ayanaa lagu dhawaaqi doonaa.
Wasiirka arrimaha dibadda Hakan Fidan ayaa xusay in ay jiraan in ka badan 20 heshiis oo la saxiixi doono.
Yuu la kulmi donaa Erdogaan?
Madaxweyne Erdogaan ayaa marka hore la kulmi doona Madaxweynaha Ciraaq Cabdullatiif Rashiid, ka dibna waxa uu Baqdaad kula kulmi doonaa Ra’iisul Wasaare Maxamed Al Sudaani. Erdogan waxaa ku wehlin doona wafdi ballaaran oo ay ka mid yihiin Wasiirka Arrimaha Dibadda Hakan Fidan, Wasiirka Difaaca Yaşar Güler, Wasiirka Tamarta Alparslan Bayraktar, iyo Agaasimaha Hay’adda Sirdoonka Qaranka ee Turkiga Ibrahim Kalın.
Marka la eego safarka madaxweynaha iyo dadka weheliya waxuu noqonayaa mid mugweyn leh waana safar isagoo uu naadiryahay. Booqashadii ugu dambeysay ee Erdogan uu ku tago Baqdaad waxa ay aheyd 2012 isaga oo ra’iisul wasaare ah.
Safarku waxuu kusoo aadayaa qiimayn ay samaysay Ankara 12 sanno kadib, marka loo eego wakhtiga iyo mugga safarka ayayna noqonaysaa mid taariikhi ah, taas oo bacrimin doonta qarni cusub oo xidhiidhka Ciraaq iyo Turkiga ah. Waxaa la saadaalinayaa in dhinacyadu ay saxiixi doonaan heshiisyo badan, isla markaana ay sare u qaadi doonaan wada-hadallada heer hay’adeed.
Hadalkiisa ka hor booqashada, Wasiirka Arrimaha Dibadda Hakan Fidan ayaa xusay in in ka badan 20 qoraal, oo ay weheliso heshiiska qaab-dhismeedka istaraatiijiyadeed, la saxiixi doono inta lagu guda jiro booqashada, oo ujeedadeedu tahay horumarinta iyo qoto dheereynta xidhiidhka Turkiga iyo Ciraaq ee dhammaan dhinacyada.
Sida ay qeexayso xogta sheegay Fidan, labada dhinac ayaa saxiixi doona heshiisyo ka kooban tallaabooyin la taaban karo oo iskaashi dhinacyo badan leh sida gaadiidka, caafimaadka, sayniska, beeraha, biyaha iyo tamarta.
Heshiiska qaab-dhismeedka istaraatiijiga ah, oo loo arko mid ka mid ah kuwa ugu muhiimsan qoraalladan, ayaa la filayaa inuu noqdo qoraal dhammaystiran oo ka kooban waxyaabo muhiim ah, gaar ahaan dhinaca amniga iyo “la-dagaalanka argagixisada”.
Samaynta Xarunta Hawlgallada Wadajirka ah ayaa qorshaha ku jirta
Natiijadii shirarkii iskusoo noqnoqodka ahaa ee tan iyo bishii December 2023, Turkiga iyo Ciraaq waxay gaareen heer ay si wadajir ah uga hortagaan PKK, oo weli ka jirta dhulka Ciraaq.
Bayaan wadajir ah ayayna soo saareen kadib Shirkii Amniga Turkiga-Ciraaq ee labaad kaas oo dhacay bishii March, xukuumadda Baqdaad ayaana adduunka u shaacisay in ururka PKK ay yahiin kuwo mamnuucay markii ugu horreysay.
Wasiirka Difaaca Yaşar Güler, oo ku saabsan booqashadiisa Ciraaq usbuucii hore, ayaa yidhi, “Waxaan saxiixi doonaa heshiis istaraatiijiyadeed markii ugu horeysay sannado badan. “Markii ugu horeysay, saaxiibadayada Ciraaq waxay aqbaleen ereyga [qeexid ugu] dhow PKK, inkastoo aanay dhihin ‘ururka argagixisada PKK’,” ayuu yidhi.
Sida uu sheegay Güler, waxa ugu weyn ee Turkiga laga filayo waa in PKK lagu qeexo “urur argagixiso” oo ay leedahay dawladda Ciraaq.
Arrin kale oo muhiim ah oo laga wadahadli doono baaxadda iskaashiga amniga ayaa ah in la sameeyo xarun hawlgal oo wadajir ah oo ay sameeyaan ciidamada qalabka sida ee Turkiga iyo Ciraaq iyo joojinta dhaqdhaqaaqyada PKK ee dhulka Ciraaq.
Bayaan uu soo saaray bilihii la soo dhaafay, ayuu Madaxweyne Erdogan ku sheegay in tillaabooyin militari oo dhameystiran laga qaadi doono joogitaanka PKK ee Waqooyiga Ciraaq xagaaga 2024-ka, iyo in la soo gabagabeyn doono howlgalka Claw-Lock, oo billowday 2019-ka.
Saraakiisha Turkiga ayaa sheegay in u jeedka howlgalladan ay tahay in la sameeyo khad nabdoon oo 30 KM ah xuduudka Turkiga iyo Ciraaq iyo in la jebiyo saameynta kooxda PKK oo dooneysa inay saameynteeda ku gaarsiiso koonfurta Ciraaq, ee gobolladaas.
Sida la og yahay PKK waxay ujeedadeedu tahay inay kordhiso joogitaankeeda gobolka Sinjar ee ku yaalla xuduudka Suuriya, iyadoo sannadihii u dambeeyay ay awooddeeda ku fidisay gobollo ay ka mid yihiin Sulaymaaniya iyo Asos, kuwaas oo ay gacanta ku hayaan ururka waddaniyiinta ee Kurdistan Ciraaq (IKYB) oo u dhow xadka Iran.
Ahmiyadaha Ciraaq ee Biyaha wabiga Furaat iyo Tigris
Iyagoo ka jawaabaya dareenka Turkiga ee la xidhiidha amniga, Ciraaq waxay sidoo kale leedahay rejooyin xooggan oo ku saabsan xaddiga biyaha ka soo qulqulaya webiyada Furaat iyo Tigris.
Ciraaq ayaa ku andacoonaysa in xadiga biyaha ka imaanaya Turkiga aanay ku filneyn sababo la xidhiidha biyo xireeno iyo warshado tamarta laga dhaliyo labada webi oo isticmaalaya biyaha labada webi.
Turkiye waxa uu Ciraaq u xaqiijiyay 1980-meeyadii in uu sii dayn doono 500 oo mitir kuyuubik oo biyo ah ilbiriqsigiiba Ciraaq, laakiin maamulka Ciraaq ayaa diiwaangeliyay in xadigaas aan la xaqiijin.
Waxaa la filayaa in horumar laga gaaro arrintan inta uu socdo booqashada Erdogan. Turkiga iyo Ciraaq waxay sameeyeen laba guddi oo kala duwan oo dhinaca biyaha ah sannadkii hore waxayna sameeyeen daraasado farsamo oo dhamaystiran.
Ciraaq waxay rejaynaysaa ballan qaad cusub oo ka yimaada Turkiga oo ku saabsan xadiga biyaha ee laga sii daayo labada webi. Dhinaca kale, Turkigu waxa uu soo jeedinayaa in biyuhu ay hoos u dhacayaan sababo ay ka mid yihiin isbeddelka cimilada iyo abaaraha, isla markaana intii laga hadli lahaa tirada, in diiradda la saaro daraasado ku saabsan sida hufan ee looga faa’iidaysan karo biyaha.
Jidka horumarinta mustaqbalka fog
Ajendaha muhiimka ah ee wadahadalka Turkiga iyo Ciraaq waxaa ka mid ah Mashruuca Waddada Horumarineed ee Ciraaq ay doonayso inay horumariso.
Mashruuca Waddada Horumarintu waxa uu hiigsanayaa in la abuuro waddo ganacsi oo muhiim ah oo caalami ah, taas oo ka bilaabmaysa badda ilaa Basra iyada oo la sii marayo Gacanka, halka Turkiga iyo Yurubna la sii marinayo waddooyinka waaweyn iyo tareenada, iyada oo la isku xidhayo Ciraaq iyo Turkiga.
Baahida loo qabo bixinta jawi amni oo lagu hirgalinayo Mashruuca Tubta Horumarka ayaa ka mid ah sababaha Baqdaad u rabto inay Ankara kala shaqeyso arrimaha PKK si ka badan sidii hore.
Waxa uu xusay in Turkiga uu sidoo kale gacan ka geysan doono mashruucan oo caasimadda Khaliijka, gaar ahaan Imaaraadka Carabta ay daneynayaan yihiinna maal-gashadayaasha ugu badan, si gaar ahna ay uga qeyb qaadan doonaan dhinacyada sida gaadiidka iyo tamarta.
Ma la furi doonaa Dhuumaha Kirkuk-Yumurtalik?
Intii lagu guda jiray xidhiidhada Erdogan ee Erbil, caasimadda gobolka Kurdistan ee Ciraaq (KRG), Baqdaad ka dib; Marka laga soo tago amniga, dhaqaalaha iyo ganacsiga, waxaa la filayaa in laga wada hadlo iskaashiga tamarta, dib u soo celinta furitaanka dhuumaha Kirkuk-Yumurtalık, oo xirnaa tan iyo bishii Maarso 2023, ayaa la filayaa in laga wada hadlo.
Turkiga ayaa dhanka Ciraaq u gudbiyay in uu diyaar u yahay ka shaqeynta dhuumahaas, balse ma jirto wax tallaabo ah oo arrintan laga qaaday, sababo la xidhiidha dhibaatooyinka joogtada ah ee u dhaxeeya maamulka dhexe ee Baqdaad iyo dowladda gobolka.
Inta lagu guda jiro booqashadan, waxaa la filayaa in si faahfaahsan looga wadahadlo iskaashiga tamarta iyo in la qaado tallaabooyin la taaban karo oo wax ku ool ah.