Todobaadkii hore qaybtii 3aad ee Qormooyinkan taxanaha ah ee aynu ku eegayno Taariikhdii lacagtu soo martay iyo khatarta ka dhalan karta marka uu lacagta maamulkeedu ka baxo gacanta dawladahu waxay innoogu joogtey In Faraaciyiintii hore ee reer Masar ay mudo aad u fog lacag ahaan u isticmaali jireen walxo ka samaysan biraha qaaliga ah ee ay adagtahay in cid waliba si fudud oo dhib yar u heli karto, ama u samaysan karto, sida Dahabka, Silverka iwm. Kuwaasi oo isla mar ahaantaana ahaa qaar la wada leeyahay oo Ummada oo dhan ka dhexeeyey, qiimahooda lacagnimo ee ay wax ku jarayaan uu ahaa mid heshiis lagu yahay oo cid waliba ku qanacsantahay, isla markaana lahaa cabir la isla yaqaaney oo lagu qiyaasi jirey ama lagu xisaabin jirey.
Buuga la yidhaahdo (KHUDUD ARA’ISIYA LI-IQTISAAD) ee uu qoray “Dr Mohamoud Asucud” iyo qaar kale oo ka mid ah buugaagta laga qoray lacagta iyo taariikhdeedu ayaa waxa ay iyana cadeeyeen in xiliyada qaar lacagtu ahaan jirtey Dhagxaanta iyo waxyaabo kale oo ay ka mid yihiin Dhoobada iyo Lo’da oo ay bulshooyinka dunida qaar ka mid ahi badeecadaha ku kala bedelan jireen. Iyada oo uu mar walba waxyaabaha lacag ahaanta loo isticmaalayey ahaayeen kuwo la isla wada ogolaa qiimahooda iyo in wax lagu kala bedeshoba.
Kolka ay lacagta iyo taariikhdeeduba sidaas yihiin waxaa halkaas inooga cad oo aynu si fudud u dareemi karnaa in lacagtu mar walba ahayd mid la jaanqaadaysay isbedeladii nololeed, ilbaxnimo iyo taariikheed ee uu Aadamahu soo maray mudadii uu ku uumanaa dunida guudkeeda. Waxa kale oo ay dhacdooyinka iyo taxanaha taariikheed ee lacagtu soo martay si gaar ah inoo barayaan in shay kasta, adeeg kasta iyo wax kasta oo ay bulshadu lacag ahaan u isticmaalayso looga baahan yahay inuu ahaado mid ummadda ka dhexeeya oo aanay cidina gaar u lahayn, isla markaana heshiis lagu yahay oo dadka isticmaalayaa isla wada ogol yihiin qiimahiisa iyo sharcinimadiisaba. Balse hadii uu shayga ama adeega lacag ay bulshadu lacag ahaanta u isticmaalaysaa noqon waayo mid sidaas oo kale ah oo dadku wada leeyahay, qiimahiisa iyo sharciyadiisana la isla ogyahay oo heshiis lagu yahay shaygaas ama adeegaasi ma noqonayo mid qiimo leh oo sharciyad ku dhisan, isla markaana lacag ahaan loo wada isticmaali karo. Arintaasina waa sababta keentay in ummadaha kala duwan ee caalamka oo dhami isku raacaan in dalkasta oo dunida ka tirsan xukuumadiisu tahay cida keliya ee sharci ahaan awooda u leh inay iyadu samayso lacagta dalkeeda lagu isticmaalayo, isla markaana jaangoyso qiimaha rasmiga ah ee yeelanayso lacagta dalkeedu iyada oo taas ku salaynaysa, una eegaysa arimo faro badan oo ay ka mid yihiin khayraadka dabiiciga ah ee wadankeedu inta uu le’eg yahay, heerka uu dhaqaale ahaan iyo wax soo saar ahaan dalkeedu ka taagan ka taagan yahay dunida inteeda kale, sida ay wadamada kale ee caalamku ugu baahan yihiin isticmaalka lacagta dalkeeda iyo guud ahaanba waxyaabaha kale ee ay lagama maarmaanka tahay in la tixgelyo marka wadan lacag loo samaynayo, ama la go’aaminyo qiimaha lacagta wadankaasi yeelanaysaa waxa uu ka noqonayo heerka sarifka lacagaha iyo suuqyada ganacsiga, inkasta oo badanaa qiimaha kala bedelshada badeecadaha iyo lacagahu sida ay noqonayaan uu gooyo suuqa ganacsi ee jiraa, waxaase xaqiiq ah in marka arimahaas oo dhan la qiimeeyo lacagtu noqonayso shay aad u awood badan oo qiimo leh, isla markaana uu qof kastaaba baahi u qabo helideeda. Waana taasi sababta Quraankuba u cadeeyay in lacagta dadka loo qurxiyay , ayna ka mid tahay raaxada aduunyada.
Sidaa awgeed lacagta shaqadeeda, koontaroolideeda, ilaalinta qiimaheeda soo samaynteeda marka loo baahdo iwm waa shaqada xukuumadaha guud ahaanba, gaar ahaana Bankiga dhexe ee dalkaasi leeyahay ayay shaqadiisa tahay oo arimahaas qaabilsan.
Balse haddii koox bulshada ka mid ahi iska samaysto lacag noodh, qadaadiic, ama wax kale oo u dhigma ah sida adeega Zaadka loo yaqaano ee dalkeena laga isticmaalo iyada oo aanay wax sharciyad ah iyo wax awood ah oo ay Xukuumaddu kooxdaa u siisay arintaas, lacagtaasi lacagtaasi ma noqonayso lacag sharci ah oo dadku wada leeyahay, balse waxa ay noqonaysaa lacag faalso ah (Money Forgery), oo si sharci daro iyo tuugonimo ah loo soo samaystay, hadii aan hore loo ogaanin oo si deg deg ah wax looga qabana waxa ay dalka ka abuurtaa khal khal dhinaca dhaqaalaha ah iyo sicir barar aan xuduud lahayn, waxa kale oo ay keenaysaa in koox gaar ah oo bulshada ka tirsan ay si dhib yar gacanta ugu gasho awoodii xukuumadu lahayd oo dhami
Iyo weliba in kooxdaas lacagta samaysatay ay si sahlan iyagu u xukumi karaan suuqyadii ganacsiga ee dalka isla markaana ay ka yeelaan kolba sidii ay doonaan. Sida ay haatanba yeelaan mulkiilayaasha iska leh shirkadaha isgaadhsiinta ee Somaliland ka jira, oo iyagu iska leh lacagta Mobile Money-ga ah ee Telefoonada lagu isticmaalo ee ay ka mnidka yihiin Zaadka iyo E-dagabka oo labaduba ah lacago aan wax sharciyad iyo wax damaanad ah midna lahayn.
La soco Khamiista dambe ………
